[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Gustaw Herling-Grudziński, Inny Świat. Zapiski sowieckie, posłowie Zdzisław Kudelski
Notę Od autora do pierwszego oficjalnego wydania Innego świata („Czytelnik” 1989) Grudziński zakończył słowami: „habent sua fata libelli”.
Grudziński został aresztowany pod Grodnem w połowie marca 1940 r. w czasie próby przeprawienia się na Litwę (oskarżenie: „Zamierzał (...) prowadzić walkę ze Związkiem Sowieckim”; wyrok: 5 lat obozu pracy). Przez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie przewieziony został pod Archangielsk nad Morzem Białym do obozu w Jercewie.
Po podpisaniu układu Sikorski-Majski (30 lipca 1941) i tzw. amnestii dla polskich więźniów został zwolniony, ale dopiero po desperackiej głodówce (20 stycznia 1942). Przez Wołogdę, Swierdłowsk i Czelabińsk wędrował do ostatniej polskiej dywizji w Rosji, w Kazachstanie.
Do wojska wstąpił 12 marca, a 2 kwietnia 1942 r. był już w Pahlevi w Persji. Dopiero po roku wrócił do pisania, zamieszczał artykuły w prasie polskiej na Bliskim Wschodzie i we Włoszech.
W 1946 napisał o obozowych przeżyciach w cyklu ośmiu nowel Chłód serca. Była to pierwsza wersja Innego Świata – spalił ją. W lipcu 1947 r. w londyńskich „Wiadomościach” wyszło opowiadanie Zabójca Stalina. Dopiero w 1949 r. zaczął pracę nad Innym Światem, który pierwotnie nosił tytuł Martwi za życia. Andrzej Ciołkosz książkę przetłumaczył, londyńskie wydawnictwo dało zaliczkę i w 1950 r. Grudziński książkę skończył. Pierwsze części drukował w londyńskich „Wiadomościach”.
W 1951 r. Inny Świat wyszedł w Londynie w angielskim tłumaczeniu Andrzeja Ciołkosza, nieco później w Nowym Jorku. Do polskiego czytelnika na obczyźnie książka trafiła w 1953 r.
Pisarze, którzy wpłynęli na Grudzińskiego:
1. Daniel Defoe, Dziennik roku zarazy – opis dżumy w Londynie w połowie XVII w.
· Herling docenił monotonną i jednobarwną metodę opisową Defoe – wydobywa napięcie dramatyczne z procesu umierania mas ludzkich
2. Fiodor Dostojewski, Zapiski z martwego domu
· podobna kompozycja, tytuł (Zapiski sowieckie), motta odsyłające wprost do książki Dostojewskiego
· podobne opisy: łaźnia, szpital, przedstawienie teatralne, letnia pora, Boże Narodzenie, dzień wolny od pracy, nieudana ucieczka
· kluczowym momentem dla obozowej edukacji autora jest lektura Zapisków...; Natalia Lwowna mówi: „(...) cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, (...) zatrzymał się czas pomiędzy katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami” – Grudziński się z tym nie zgadzał, sprzeciwiał się przyjmowaniu niewoli jako odwiecznego „porządku rzeczy”
· książka nie jest „polonocentryczna” – autor interesuje się wszystkimi ludźmi (Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Rosjanie, Litwini, Niemcy, Finowie, Polacy), a szczególnie tymi, którzy wyłamują się z łagrowego porządku rzeczy (za cenę szaleństwa, bezsensownej ucieczki, poświęcenia czy samobójstwa)
· Grudziński polemizuje ze stereotypem Rosji jako kraju niewolników niezdolnych do buntu i akceptujących swą niewolę
3. Tadeusz Borowski
· tom Pożegnanie z Marią Grudziński omówił w szkicu U kresu nocy – to klucz do zrozumienia jego twórczości
· zauważył, że Borowski pisze prozą oszczędną, plastyczną i nielitościwie spostrzegawczą; ukazuje tylko najniższe, zwierzęce odruchy, jakie system zorganizowanego okrucieństwa wyzwolił nie tylko w oprawcach, ale i ofiarach
· pisał, że taka rzeczowość, kiedy pisarz zatraca wszelki stosunek do opisywanych rzeczy, jest niebezpieczna
· dla Grudzińskiego Borowski jest nihilistą, który po tym, co przeżył, przestał wierzyć w ludzkie wartości
· Herlinga więźniowie fascynują, są zniszczeni, ale każdy nosi w sobie własną prawdę; polemizuje z Borowskim i jego wizją człowieka i kultury
Inny Świat zebrał bardzo dobre recenzje, ale traktowano go głównie jako utwór wspomnieniowy, świadectwo, a nie dzieło literackie. Grudziński został zaszufladkowany jako „pisarz polityczny”, „sowietolog”.
W Polsce do połowy lat 80. w prasie oficjalnej nie istniał pisarz o nazwisku Herling-Grudziński. Przełom nastąpił po powstaniu drugiego obiegu (1977) i Noblu dla Miłosza (1980). Literatura emigracyjna wkroczyła wtedy do kraju.
Wciąż jednak trwał stereotyp Grudzińskiego jako pisarza zaangażowanego, niezłomnego, zainteresowanego głównie Związkiem Sowieckim i komunizmem.
Dopiero na przełomie lat 70. i 80. dostrzeżono, że Grudziński również poszukuje suwerenności człowieka, duchowej niezależności, odwagi myślenia. Polityczne uwikłanie to tylko jedna z wielu form ograniczenia tej suwerenności.
Oficjalny debiut Grudzińskiego w kraju to rok 1988. Łączny nakład Innego Świata wyniósł 275 tys. egzemplarzy! Ukoronowaniem była nagroda polskiego PEN-Clubu (1990) i doktorat honoris causa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu (1991).
Przyjaciel Herlinga, włoski pisarz Ignazio Silone napisał, że Inny Świat to „książką litości i nadziei”.
** E.Z.**
1
[ Pobierz całość w formacie PDF ]