[ Pobierz całość w formacie PDF ]
H. Markiewicz: Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych
Czas – według Ajdukiewicza – jako:
- chwila, punkt czasowy momentalnego zdarzenia;
- okres, odcinek czasowy – zbiór chwil;
- trwanie – długość, rozpiętość czasowa;
- wszechobejmujący okres czasu.
Dodatkowo wg Bergsona:
- trwanie, czas subiektywny, kiedy poszczególne momenty zlewają się ze sobą.
W utworach literackich czas – aspekt konstrukcji i zawartości fabularnej.
Jako aspekt konstrukcji:
- rozróżnienie między okresem (usytuowaniem na linii czasu) wewnętrznych czynności komunikacyjnych, okresem zawartości fabularnej a okresem rozszerzonego schematu fabularnego. Okres wewnętrzny czynności komunikacyjnych to odcinek czasowy, w którym mieszczą się czynności nadawcze autora i narratora, oraz czynności odbiorcy. Okres zawartości fabularnej to odcinek czasowy, w którym mieszczą się zdarzenia i stany rzeczywistości przedstawione w utworze. Okres rozszerzonego schematu fabularnego to odcinek czasowy obejmujący też zdarzenia przedstawione czy wzmiankowane jako wcześniejsze lub późniejsze od okresu zawartości fabularnej;
- okres czynności nadawczych w tekstach pisanych jest kalendarzowo oznaczony w tekście, jest wcześniejszy niż okres czynności odbiorczych. Okres czynności nadawczych i odbiorczych jest późniejszy od okresu zawartości fabularnej.
Odchylenia od tych relacji:
1) okres czynności narratora fingowanego i czynności autora oraz okres czynności odbiorcy oddalają się od siebie;
2) okres czynności narratora autorskiego – określony kalendarzowo w metatekstowych częściach utworu. Okres czynności narratora fingowanego – oznaczany bezpośrednio – przez wymienianie dat czynności, pośrednio – przez realia we wzmiankach autoprezentacyjnych i przez cechy językowe narracji;
3) okres czynności narratora fingowanego tekstów pisanych imitujących wypowiedzi ustne może być równoczesny z okresem czynności odbiorcy przedstawionego;
4) okres czynności narratora fingowanego równoczesny z okresem zawartości fabularnej (monolog wewnętrzny).
Gdy okres zawartości fabularnej jest wcześniejszy wobec okresu wewnętrznych czynności nadawczych MOŻE powstać iluzja opowiadania równoczesnego ze zdarzeniami – np. przez użycie prezentacji jako formy podawczej, zastosowanie praesens historicum, wystrzeganie się wzmianek o wydarzeniach przyszłych, użycie narracji mediatyzującej.
Powieść przyszłościowa – okres czynności autora i odbiorcy są kalendarzowo wcześniejsze niż okres czynności narratora i zawartości fabularnej;
5) okres czynności komunikacyjnych ma przeważnie mniejszą rozpiętość czasową niż okres zawartości fabularnej – zastosowanie elips, używanie narracji relacjonującej;
6) równobieżność porządku zdarzeń na osi czasowej i linearnej kolejności opowiadania o nich (rzadko realizowane, np. w Iliadzie, Odysei). Porządek ten zakłócają regresje, retrospekcje, antycypacje, przewidywania, marzenia przyszłościowe. Inne zakłócenia: opowiadanie tej samej sceny, zacieranie kolejności zdarzeń, chaotyczne segregowanie zdarzeń.
Czas może być przedstawiony pośrednio przez zmienność ludzi i przedmiotów. Obrazowanie przestrzenne pozwala pisarzom na wprowadzenie czasów innych od empirycznego. „Czas mityczny” (inicjalna epoka pierwszych przyczyn i archetypów), „czas święty”, „czas długiego trwania”, „czas zaskoczenia” – nie chodzi tu o wymiar czasowy zdarzeń, a o wypełnienie zdarzeniowe pewnych okresów czasu.
Przestrzeń:
- konstrukcja przestrzenna – wygląd optyczny dzieła literackiego – nie zawsze jest istotna;
- przestrzeń jako aspekt zawartości dzieła, przestrzeń przedstawiona – terytorium, na którym rozwijają się zdarzenia, wycinki terytorium, przedmioty naturalne i wytworzone i zjawiska przyrody o ruchu jednostajnym i zmienności powolnej;
- s. 147 – wypowiedzi językowe komunikujące o tworach przestrzennych nazywamy opisami.
Składniki w obrębie opisu:
- identyfikacja przedmiotu przez zaliczenie go do ogólnej kategorii;
- wyliczenie części składowych przedmiotu;
- określenie związków przestrzennych między tymi częściami;
- wymienienie właściwości charakteryzujących przedmiot;
- określenie stanów fizycznych przedmiotu;
- wyjaśnienia wprowadzające informacje niedostępne obserwacji;
- ocena przedmiotu (praktyczna / estetyczna);
- interpretacja przedmiotu.
Czasem opis zostaje poddany kinetyzacji – wtedy zbliża się do opowiadania. Kinetyzację uzyskuje się przez pokazanie przedmiotu w przemianach, ruchu. Konstruowanie opisu przez opowiadanie o kolejnych aktach poznawczych narratora.
Próby i możliwości kategoryzacji między biegunami:
- reprezentacja analogiczna a fantastyczna;
- ujęcie dyskursywne i ilościowe – a sensoryczne i jakościowe;
- uporządkowanie – chaotyczność;
- szczegółowość – pobieżność;
- panoramiczność - wycinkowość;
- wieloaspektowość – jednoaspektowość;
- właściwości trwałe – chwilowe;
- statyka – kinetyzacja;
- ujęcie neutralne – waloryzujące;
- ujęcie konstatacyjne – interpretacyjne (wydobywające właściwości emotywne lub alegoryczne i symboliczne przedmiotu).
Układy przestrzenne rzadko górują w całości dzieła narracyjnego.
W metaforach i porównaniach zjawiska przestrzenne użyte dla modelowania przedmiotów i stosunków nieprzestrzennych.
W powieściach fikcyjnych często zdarzenia rozgrywają się na terenach autentycznych.
Bachtin wprowadza pojęcie chronotopu – czasoprzestrzeni – to wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych przyswojonych artystycznie w literaturze,
- chronotop może zawrzeć całość rzeczywistości przedstawionej;
- stosowany do poszczególnych składników świata przedstawionego;
- chronotop też jako usytuowanie dzieła literackiego jako przedmiotu materialnego, realnego autora i realnego odbiorcy;
- staje się w końcu synonimem rzeczywistości przedstawianej.
... [ Pobierz całość w formacie PDF ]