[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Opowiadania Tadeusza Borowskiego - dwa różne spojrzenia na świat obozów koncentracyjnych
, , , , , ,
Gustaw Herling - Grudziński urodził się w 1919 roku w Kielcach, a zmarł w 2000 roku. Przed wojną, jako młody polonista zajmował się krytyką literacką i reportażem.
Gustaw Herling Grudziński, Zdjęcie zrobione w więzieniu w Grodnie w 1940 roku, źródło: Wikipedia
Jego pierwsza książka pt. Żywi i umarli została wydana w Rzymie w 1945 roku. Traktowała ona o wybitnych polskich pisarzach. Był współzałożycielem czasopismaKultura, wydawanego w Paryżu. Napisał liczne prace o literaturze rosyjskiej i sowieckiej, liczne opowiadania i Dziennik pisany nocą, który jest dziełem wielotomowym. W Polsce Ludowej dzieła G. Herlinga - Grudzińskiego były zakazane. Oficjalnie debiutował w Polsce w roku 1988 tomem Wieża i inne opowiadania. Wybuch wojny zastał Herlinga - Grudzińskiego w Warszawie, jako studenta. Tutaj założył jedną z pierwszych zbrojnych, konspiracyjnych organizacji bojowych. Przy przekraczaniu granicy został aresztowany przez funkcjonariuszy sowieckich, pod fałszywymi zarzutami został skazany za szpiegostwo. Wszyscy polscy łagrownicy mieli szansę wstąpić do armii ZSRR i on z tej szansy skorzystał.
Inny świat został napisany na przełomie 1949 i 1950 roku w Anglii. Pierwsze wydanie miało miejsce 1951 roku. Było to wydanie w języku angielskim. Edycja polska miała miejsce dopiero w roku 1953, a oficjalnie ukazał się on w Polsce dopiero w 1989 roku. Wstęp do wydania angielskiego napisał wybitny brytyjski filozof Bernard Russell, który cieszył się wielkim autorytetem moralnym. Inny świat to beletryzowany zapis obozowych doświadczeń autora, który spędził około dwa lata w obozie w Jercewie. Do lat 70-tych elity intelektualne w Europie Zachodniej były prokomunistyczne, nie chciały poznać prawdy o ZSRR. Fakt ten spowodował, że książka pt. Inny świat była ignorowana lub uznawano ją za kolejny przejaw histerii Polaków przeciwko ZSRR. Myślenie to zmieniła dopiero książka rosyjskiego pisarza Aleksandra SłożenicynaArchipelag GUŁag, która ostatecznie uświadomiła światu skalę radzieckiej zbrodni.
Tadeusz Borowski urodził się w 1922 roku na Ukrainie w Żytomierzu, a więc w granicach państwa sowieckiego. W 1926 aresztowano jego ojca, a kilka lat później również matkę. Brat Tadeusza - Julian znalazł się w sierocińcu, a Tadeuszem zajęła się rodzina. Na Ukrainie Borowski przeżył „wielki głód”. Już jako dziecko doświadczył, czym były sowieckie łagry. W latach 30-tych, gdy wszyscy Polacy zostali zwolnieni z łagrów, trafił z rodziną do Warszawy. Borowscy zdecydowali wtedy o oddaniu dzieci do sierocińca. W momencie wybuchu wojny Borowski miał 17 lat. Ukończył wówczas polonistykę i zadebiutował jako poeta. W czasie wojny trafił na trzy miesiące na Pawiak, a następnie został wysłany do Oświęcimia. W roku 1943 został ewakuowany do Dachau, a następnie wyzwolony przez Amerykanów. Nie od razu jednak odzyskał on wolność. Przebywając na zachodzie przeżył rozczarowanie. Okazało się, że powrót do normalności nie jest możliwy. Uważał, że aby kultura i cywilizacja mogły się odrodzić to muszą zostać przewartościowane. Po powrocie do Polski wstąpił do partii komunistycznej. Na zjeździe proklamowano socjalizm. Borowski był autorem wielu paszkwili antyklerykalnych. Po wojnie odnalazł narzeczoną Marię, która w roku 1951 urodziła mu córeczkę. Po czterech dniach od tego faktu Borowski popełnił samobójstwo.
Tadeusz Borowski, źródło: Wikipedia
Ważną kwestią dotyczącą opowiadań Borowskiego, było to, jak zostały one przyjęte przez krytykę. Borowski w jednym z obozów spotkał wydawcę. Chciał on wydać serię utworów, będących zapisem obozowych doświadczeń. Tak powstał cykl Byliśmy w Oświęcimiu, w skład którego wchodziły takie utwory jak: U nas w Auschwitz, Proszę państwa do gazu, Jeden dzień na Harmenzach, Ludzie, którzy szli. W swych opowiadaniach Borowski ukazał fakt, że wiele zbrodni było także udziałem więźniów. Życie w obozie to była brutalna walka o byt. Krytyka przyjmowała opowiadania z zakłopotaniem i oburzeniem. Borowski zakwestionował tradycyjny schemat cierpienia martyrologicznego Żydów i Polaków. Ukazał ich nie tylko jako ofiary, ale także jako oprawców. Narratorem był młody student, poeta Tadek. Prowokacja Borowskiego polegała na tym, że postawił on tezę, iż przeżycie w obozie jednych więźniów było okupione życiem innych. Przeżyli ci, którzy umieli lepiej kombinować lub szybciej wyzbyli się człowieczeństwa. Wśród krytyków pojawiło się w końcu pytanie, czemu ta wizja miała służyć. Miała ona pokazać, że pobyt w obozie prowadził do nihilizmu. Inni uważali Borowskiego za moralistę, który próbował uświadomić bezmiar okrucieństwa.
Podobieństwa i różnice w obrazie łagrów i lagrów zaprezentowane zostały w tabeli:
Problem
Borowski
Herling - Grudziński
1. ideologiczna formuła obozu
Lagry były początkowo miejscem niewolniczej pracy, ale zarazem gigantycznymi kombinatami śmierci. Funkcjonowała tam technologia do zabijania i utylizowania. W świetle rasistowskiej ideologii pewne rasy i nacje nie mogły dalej żyć. Dokonano podziału ludzi na panów i niewolników. Najgorszy los przewidziany był dla Żydów, Romów i ludzi chorych psychicznie. Ich likwidacja miała stworzyć miejsce, przestrzeń życiową dla rasy aryjskiej, która swoją najdoskonalszą postać przybrała w narodzie niemieckim.
Do łagrów trafiali recydywiści, przede wszystkim więźniowie polityczni. W obozach mieli zostać poddani reedukacji, aby się zmienili. Ta reedukacja miała polegać na indoktrynacji i miała służyć wychowaniu nowego, radzieckiego człowieka, który byłby absolutnie podporządkowany władzy. W rzeczywistości łagry były obozami niewolniczej pracy.
2. narrator
Narratorem jest Tadek – student z Warszawy, poeta i polonista. Ma narzeczoną o imieniu Maria. Znaczący jest fakt, iż narrator nosi rysy, które prowokacyjnie kojarzą się z samym autorem.
Narratorem w Innym świeciejest sam autor – G. Herling – Grudziński. Nie koncentruje się on na swoim jednostkowym losie. Przyjmuje raczej postawę świadka i kronikarza. Jego uczucia nie są eksponowane na pierwszym planie. Chcąc pokazać życie w łagrze, zachowuje pewien dystans wobec obozowej rzeczywistości. Można zauważyć tutaj pewne inspiracje Danielem Defoe. Napisał on książkę o dżumie panującej w Anglii. Narratorem był w niej człowiek, który mówi na wstępie, że przyszłe pokolenia nie będą się nim interesować, ale chce pokazać jak zachowują się ludzie w sytuacji granicznej – hermetycznego zamknięcia – ukazał to w Dzienniku roku zarazy.
3. obraz człowieka
U Borowskiego człowiek obozowy to człowiek zlagrowany, czyli obdarty z człowieczeństwa. Najwyższą wartość stanowi dla niego życie fizyczne, nie kieruje się żadnymi normami moralnymi. Najważniejsze dla niego jest to, aby przeżyć. Najbardziej wynaturzoną postacią człowieka zlagrowanego jest człowiek bestia, który zaczyna odczuwać przyjemność i czerpać rozkosz z zabijania i torturowania innych ludzi. U Borowskiego charakterystyczny jest typ osobowości autorytarnej, o której mówił Adorno. Osobowość taka powstaje w społeczeństwie, gdy relacje międzyludzkie w nim panujące oparte są na przemocy. Osobowość taka jest bezwzględnie posłuszna rządzącemu, staje się takim ślepym narzędziem, które wobec siebie jest równie bezwzględne.
Odpowiednikiem człowieka zlagrowanego jest człowiek złagrowany u Herlinga – Grudzińskiego. Obóz to świat odwróconego dekalogu, który przynosi takie samo żniwo, co u Borowskiego. Ludzie, aby przeżyć donoszą na innych. Przykładem tego jest architekt, którego poznajemy w epilogu. Grudziński spotkał go przez przypadek po wojnie, w Rzymie. Jego zeznania przyczyniły się do śmierci czterech innych więźniów, a teraz chce, aby Grudziński go wysłuchał i zrozumiał. Innym przykładem jest Maczepatian – przyjaciel Grudzińskiego, który okazał się donosicielem. W Innym świecie pojawiają się jednak i takie postacie, które za cenę życia bronią swojej godności, swojego człowieczeństwa. Moment wyboru własnego człowieczeństwa jest momentem wyboru śmierci. U Borowskiego takie osoby pojawiają się tylko epizodycznie, a w Innym świecie mamy mikronowele o tych ludziach, np.: N. Lwowna, Kostylew. Także Fiodorowna – pielęgniarka w szpitalu, była kochanką lekarza, człowieka wolnego, nie czuła się jego kochanką, ale prostytutką. To pozbawiło ją godności. Gdy do szpitala trafił młody student, zakochała się i odrodziła się na nowo. Gdy studenta przenoszono do innego obozu, ona chciała iść za nim. Mogła ona przeżyć obóz, ale nie zgodziła się na układ, który dawał jej przetrwanie, bo pozbawiał ją godności, a bez niej nie potrafiła żyć.
4. człowieczeństwo
Człowieczeństwo jako idea okazało się fikcją. Obóz, bowiem to ekstremalna sytuacja, w której znalazł się człowiek. Została w niej ujawniona cała prawda o człowieczeństwie. Człowiek, bowiem w obliczu zagrożenia wyrzeka się kultury i życie samo w sobie staje się wartością absolutną, prowadzi do nihilizmu, utraty wiary, w to wszystko, co daje jakąś wartość, sens.
Grudziński mówi, że nie ulega wątpliwości, że w obozach koncentracyjnych i łagrach człowiek dokonał niewyobrażalnych zbrodni, ale trzeba również zapytać o warunki, w jakich do tego doszło, o motywację tych nadużyć. Grudziński uważa, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, więc nie można go sądzić za to, czego się dopuścił w nieludzkich warunkach. Łatwo bowiem być człowiekiem, gdy posiada się wszystko, co niezbędne, aby żyć jak człowiek. Trudno natomiast być człowiekiem, gdy nie ma się warunków do życia. Uważa on, że nie mamy prawa osądzać ludzi żyjących w obozach, bo to warunki, w jakich musieli żyć zmusiły ich do takiego zachowania. Stan psychiczny i fizyczny więźniów powodował, że zachowywali się nie jak ludzie, ale czasem jak zwierzęta. Trzeba zrozumieć przyczynę tego i wiedzieć, że każdy przypadek jest inny i najpierw trzeba go poznać, a dopiero później oceniać. Grudziński zarzuca Borowskiemu uproszczenie.
5. technika narracji
Borowski używał narracji behawioralnej. Charakteryzowała się ona odpsychologizowaniem postaci, pokazaniem, że człowiek to tylko gesty i czyny.
U Grudzińskiego jest to narracja behawioralna, ale jest to też narracja psychologiczna, jest próba analizy, komentarza. Technika jest różnorodna i sfunkcjonalizowana.
6. forma
Borowski opisując obozowe życie, wybrał formę opowiadań.
Inny świat to pogranicze literatury pięknej i literatury faktu. Konstrukcję tego utworu wyznacza wątek przewodni, ukazujący dzieje samego autora, temat i miejsce akcji.
J. Kopciński, Przeszłość to dziś, Warszawa 2004, s. 114
[ Pobierz całość w formacie PDF ]